چرا «ماشه» رویه قیمت دلار تاثیر دارد و بازار چگونه سریع واکنش نشان می‌دهد؟
در اقتصادهای نفتی که بخشی بزرگی از درآمد ارزی دولت وابسته به صادرات نفت است، هر تهدیدی که به کاهش فروش نفت، محدودیت تراکنش‌های بانکی یا مسدودسازی دارایی‌ها بینجامد فوراً انتظارات فعالان بازار را تغییر می‌دهد. «ماشه» دقیقاً چنین تهدیدی است: سازوکاری که می‌تواند ظرف زمان کوتاهی تحریم‌هایی را که قبلاً برداشته شده بودند، دوباره اِعمال کند. اعلام شروع فرایند ماشه یا شایعهٔ قریب‌الوقوع بودن آن به‌سرعت باعث افزایش ریسک‌پریمیوم، خروج سرمایه و تقاضای احتیاطی برای دلار می‌شود، پیش از آنکه هر اقدام رسمی دولتی صورت گیرد.
این محتوا توسط سایت تکنیک ( teknek.ir ) تولید شده است
مکانیزم ماشه چیست؟ (حقوقی و دیپلماتیک — خلاصه ساده)
«ماشه» یا snapback، در متن قطعنامه‌های مرتبط با توافق هسته‌ای (JCPOA و قطعنامهٔ ۲۲۳۱ شورای امنیت) پیش‌بینی شده است: اگر یکی از طرف‌ها ادعای نقض اساسی کند، می‌تواند فرایند بازگرداندن تحریم‌ها را آغاز کند؛ فرایندی که معمولاً یک دورهٔ زمانی مشخص (مثلاً ۳۰ روز) دارد و در صورت عدم حل‌وفصل، قطعنامه‌ها و تحریم‌های قبلی بازمی‌گردند. این سازوکار به نوعی برای عبور از امکان وتوی طرف‌های خاص طراحی شده تا بازگشت تحریم‌ها را تسهیل کند. در تابستان/پاییز ۲۰۲۵، سه کشور اروپایی (E3) گام‌هایی برای فعال‌سازی این سازوکار برداشتند و مقاماتی از احتمال بازگشت تحریم‌ها در پایان سپتامبر ۲۰۲۵ سخن گفتند.
کانال‌های مستقیم و غیرمستقیم اثر «ماشه» روی قیمت دلار
تأثیر ماشه بر نرخ دلار از طریق چند کانال هم‌پوشان اتفاق می‌افتد:
الف) کاهش درآمد نفتی و عرضهٔ ارز
تحریم‌های از سر گرفته‌شده ترجیحاً بر صنایع نفتی، بیمه و حمل‌ونقل تأثیر می‌گذارند؛ فروش نفت سخت‌تر می‌شود یا با تخفیف‌های سنگین همراه می‌شود. کاهش ورود ارز نفتی به کشور به‌سرعت تقاضا/عرضه در بازار ارز را به نفع دلار تغییر می‌دهد. مطالعات اقتصادی نشان داده‌اند تغییرات درآمد نفتی یکی از عوامل کلیدی در نوسانات نرخ ارز ایران بوده است.
استراتژی خرید پله‌ای طلا (DCA): روشی کم‌ریسک برای سرمایه‌گذاری
ب) محدود شدن دسترسی به نظام مالی بین‌المللی
قطع ارتباط مؤسسات مالی با سوئیفت یا محرومیت از خدمات بیمه و فاینانس واردات، هزینهٔ واردات را بالا برده و واردکنندگان را به بازار آزاد وامی‌دارد تا ارز موردنیاز را تأمین کنند؛ این فشار تقاضا نرخ بازار آزاد را بالا می‌برد
ج) افزایش ریسک‌پریمیوم و خروج سرمایه
تهدید به اعمال تحریم باعث افزایش عدم‌اطمینان و خروج سپرده‌ها یا سرمایه‌ها به شکل ارز می‌شود؛ این جریان‌ها کوتاه‌مدت اما قدرتمندند و می‌توانند نرخ را جهشی بالا ببرند. پژوهش‌ها نشان می‌دهد تحریم‌ها با افزایش انتظار تورم و کاهش سرمایه‌گذاری موجب تضعیف واحد پولی می‌شوند.
د) اختلال در زنجیرهٔ تأمین و تورم وارداتی
هزینهٔ بالاتر واردات (چه به‌خاطر فاینانس و چه به‌خاطر ریسک) باعث افزایش قیمت کالاها می‌شود؛ تورم بالاتر به‌نوبهٔ خود تقاضای پوششی برای دلار را تقویت می‌کند و فضای سفته بازی را بزرگ‌تر می‌سازد.
شواهد تجربی: تحریم‌ها در گذشته چه کردند؟
تجربهٔ تحریم‌های گذشته به ویژه در سال‌های ۲۰۱۲–۲۰۱۳ و بازگشت مجدد تحریم‌ها در دوره‌های بعدی نشان داده است که روابط نزدیکی بین اعمال تحریم‌ها و جهش نرخ ارز وجود دارد. نمونه‌ها: در سال‌های تشدید تحریم‌ها نرخ آزاد ارز چندبرابر شد و شکاف بین نرخ رسمی و آزاد بزرگ‌تر شد. مقالات اقتصادی و گزارش‌های پژوهشی متعدد اثبات کرده‌اند که تحریم‌ها تأثیر معناداری بر نرخ ارز، تورم و رشد اقتصادی دارند.
سه سناریوی محتمل و تخمین عددی پیامدها
در این بخش سه سناریو را با فرض‌های روشن بررسی می‌کنیم. توجه: اعداد پیش‌بینی‌شده سناریویی هستند و قرائت احتمالات را نشان می‌دهند — نه قطعیت. مرجع پایهٔ قیمتی در این مثال را محدودهٔ ۹۵–۱۰۰ هزار تومان در نظر می‌گیریم
سناریوی A — خوش‌بینانه: «تأخیر یا مصالحه؛ ماشه فعال نمی‌شود»
فرض: مذاکرات دیپلماتیک به نتیجهٔ موقت یا تعلیق می‌رسد؛ ماشه فعلاً اجرایی نمی‌شود.
کانال‌ها: ریسک سیاسی کاهش یافته، عرضه نفت و کانال‌های مالی با مدیریت ادامه پیدا می‌کنند.
پیامد قیمتی: نوسان محدود — احتمال حرکت تا +۵% تا +۲۰% نسبت به مرجع (یعنی محدودهٔ حدود ۱۰۰–۱۲۰ هزار تومان) با احتمال بازگشت به محدودهٔ ۹۵–۱۰۰ در صورت مداخلهٔ بانک مرکزی.
زمان‌بندی: ۱–۳ ماه؛ اثرات روانی سریع اما موقتی.
سناریوی B — پایه (متوسط): «ماشه فعال یا بازگشت بخشی از تحریم‌ها»
فرض: ماشه طی دورهٔ ۳۰ روز فعال می‌شود و برخی تحریم‌های کلیدی برمی‌گردند (بانکی، بیمه‌ای، محدودیت در صادرات نفت).
کانال‌ها: کاهش ۱۵–۴۰٪ در درآمدهای نفتی، اختلال در فاینانس واردات، خروج نسبی سرمایه.
پیامد قیمتی: افزایش معنادار؛ +۳۰% تا +۷۰% در ۳–۶ ماه (مثلاً از ۱۰۰ هزار تومان تا حدود ۱۳۰–۱۷۰ هزار تومان). شکاف نرخ رسمی و آزاد عمیق‌تر می‌شود و فشار بر تورم افزایش می‌یابد. شواهد پژوهشی نشان‌دهنده اثرات مشابه در دوره‌های گذشته است.
سناریوی C — بدبینانه: «بازگشت کامل تحریم‌ها و تشدید ثانویه»
فرض: تحریم‌ها کامل و پایدار بازمی‌گردند، شرکای کلیدی تجاری عملاً روابط را محدود می‌کنند، دارایی‌های بلوکه می‌شود.
کانال‌ها: شوک بزرگ به عرضهٔ ارز، موج خروج سرمایه، کمبود کالاهای واسطه‌ای و افزایش تورم ساختاری.
پیامد قیمتی: جهش شدید؛ احتمالاًبیش از 170 هزار تومان در بازهٔ ۶–۱۲ ماه (محدوده‌هایی که در تحلیل‌های محلی و بین‌المللی در شرایط بدبینانه مطرح شده‌اند). تأثیرات عمیق بر رفاه عمومی و ثبات قیمتی خواهد داشت.
واکنش‌های سیاست‌گذار و محدودیت‌های هر ابزار
دولت و بانک مرکزی ابزارهایی دارند، ولی هر کدام هزینه و محدودیت‌های خود را دارند:
- فروش ذخایر ارزی: موقتی و محدود؛ در مواجهه با کاهش پایدار درآمد نفتی، ذخایر سریع تحلیل می‌روند.
- اعمال کنترل‌های ارزی و تجاری: می‌تواند فشار کوتاه‌مدت را تخفیف دهد اما موجب ایجاد صف، بازار سیاه و کمبود کالا می‌شود.
- افزایش نرخ بهره: در نظریه می‌تواند سپرده‌گذاری ریالی را جذاب‌تر کرده و فشار بر ارز را کم کند، اما در اقتصاد دارای تورم بالا اثر محدود و رکودی دارد.
- مذاکرهٔ دیپلماتیک و کانال‌های جایگزین فاینانس: کارآمد اما زمان‌بر و نامطمئن.
- بازتوزیع و سیاست‌های حمایتی: ممکن است اثرات اجتماعی-سیاسی را کاسته و نارضایتی را کنترل کند، ولی هزینهٔ بودجه‌ای سنگینی دارد.
بنابراین معمولاً ترکیبی از این ابزارها به کار می‌رود؛ انتخاب می‌تواند تعیین‌کنندهٔ عمق و طول مدت شوک ارزی باشد.
راهبردهای معاملاتی و سرمایه‌گذاری (عملی — نه توصیهٔ قانونی)
در شرایط عدم قطعیت بالا (تهدید ماشه) فعالان بازار می‌توانند از رویکردهای زیر استفاده کنند؛ همهٔ پیشنهادها با ذکر ریسک همراه‌اند:
- تنوع دارایی و کاهش وزن ریال در پرتفوی: اضافه کردن طلا/نقره، دارایی‌های دلاری (در صورت امکان)، یا دارایی‌های ارزی خارج از کشور برای متقابله با ریسک ارزی. (نویسندهٔ اولیه هم طلا و نقره را ترجیح داد).
- خرید پله‌ای ارز: به‌جای خرید یک‌باره، ورود در سطوح حمایتی متعدد (مثلاً مثال‌های شما: ۹۵، ۹۷ و ۹۸ هزار تومان) ریسک میانگین‌گیری را کاهش می‌دهد. اما در سناریوی بدبینانه ممکن است سطوح حمایتی شکسته شوند؛ بنابراین تعیین حد ضرر و اندازه موقعیت ضروری است.
- پوشش ریسک (برای واردکنندگان/صادرکنندگان): استفاده از قراردادهای فوروارد یا سایر ابزارهای مشتقه تا حد ممکن.
- نظارت بر اخبار دیپلماتیک: تعیین نقاط ماشهٔ خبری (مثلاً اعلام رسمی E3 یا رأی شورای امنیت) و داشتن برنامهٔ از پیش تعیین‌شده برای واکنش.
- حفظ نقدینگی مناسب: در شرایط بی‌ثباتی، داشتن نقدینگی برای فرصت‌های خرید یا پوشش هزینه‌ها اهمیت دارد.
هشدار مهم: همهٔ اقدامات باید با توجه به مقررات داخلی (مثل محدودیت نگهداری ارز) و هزینه‌های مرتبط صورت گیرد.
مکانیزم ماشه چیست و چه تاثیری بر دلار دارد؟
ماشه یا Snapback ابزاری در برجام است که در صورت نقض تعهدات، تحریم‌ها را سریع بازمی‌گرداند و باعث افزایش ریسک سیاسی و نرخ دلار می‌شود.
دلار در صورت فعال شدن ماشه چه نوسانی خواهد داشت؟
بسته به سناریو، افزایش محدود تا جهش شدید امکان‌پذیر است؛ سه سناریوی خوش‌بینانه، متوسط و بدبینانه نرخ دلار را بین ۱۰۰ تا ۱۷۰ هزار تومان یا بیشتر پیش‌بینی می‌کنند.
بهترین راهبرد معاملاتی در شرایط تهدید ماشه چیست؟
ترکیبی از خرید پله‌ای دلار (طلا بهتر می تواند باشد)، تنوع دارایی، پوشش ریسک و نظارت دقیق بر اخبار دیپلماتیک، برای کاهش ریسک توصیه می‌شود.
چه کانال‌هایی اثر ماشه بر نرخ ارز را ایجاد می‌کنند؟
کاهش درآمد نفت، محدودیت‌های بانکی و بیمه، خروج سرمایه و تورم وارداتی از مهم‌ترین کانال‌ها هستند.
